System monitorowania zjawiska chorób zakaźnych związanych z narkotykami

Choroby zakaźne to jedna z najpoważniejszych konsekwencji zdrowotnych używania narkotyków. W znaczącym stopniu determinują one i kształtują ekonomiczne oraz społeczne koszty narkomanii. Regularne monitorowanie chorób zakaźnych związanych z narkotykami jest istotnym źródłem informacji na polu zdrowia publicznego oraz epidemiologii narkomanii, stanowiąc jednocześnie podstawę dla podejmowania skutecznych strategii politycznych w obszarze profilaktyki oraz leczenia.

Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii (EMCDDA) wprowadziło wskaźnik chorób zakaźnych związanych z narkotykami (Drug Related Infectious Diseases) w celu wiarygodnego monitorowania występowania zakażeń HIV oraz wirusowego zapalenia wątroby typu B i C, a także zachorowań na AIDS wśród iniekcyjnych użytkowników narkotyków. Służy on dostarczeniu rzetelnych i porównywalnych danych na temat tych poważnych konsekwencji zdrowotnych używania narkotyków.

Monitorowanie chorób zakaźnych związanych z narkotykami – sytuacja w Europie

W Europie nadzór nad chorobami zakaźnymi związanymi z iniekcyjnym używaniem narkotyków koncentruje się obecnie na zakażeniach HIV/AIDS oraz wirusowym zapaleniu wątroby (B i C) i składa się z dwóch uzupełniających się systemów:

• odnotowywanie przypadków (lub powiadomienia): bezwzględna liczba nowo odnotowanych/zgłoszonych przypadków,
• monitorowanie seroepidemiologiczne (lub nadzór wybiórczy): odsetek pozytywnych wyników badania wśród iniekcyjnych użytkowników narkotyków.

Dla wskaźnika chorób zakaźnych EMCDDA wyróżniło dwa podstawowe cele:

• pomiar poziomu zakażeń w populacji iniekcyjnych użytkowników narkotyków (rozpowszechnienie zakażeń),
• monitorowanie trendów zakażeń w czasie (wzrost lub spadek rozpowszechnienia, infekcje w nowych subpopulacjach iniekcyjnych użytkowników narkotyków, zmiany w rozpowszechnieniu zakażeń wśród młodych lub „nowych” dożylnych użytkowników narkotyków, które mogą wskazać pewne zmiany w zapadalności na choroby zakaźne).

EMCDDA opracowało roboczą wersję przewodnika do raportowania o chorobach zakaźnych wśród dożylnych użytkowników narkotyków, a także przygotowało wystandaryzowane tabele do sprawozdawania i prezentowania danych. Źródłami danych w ramach monitoringu chorób zakaźnych są:

• rutynowy monitoring z minimalnym zestawem zmiennych (gromadzenie danych w celu podstawowej orientacji epidemiologicznej z dużym pokryciem geograficznym, system oparty na testach diagnostycznych prowadzonych w ramach rutynowego nadzoru),
• pogłębione i specjalistyczne badania (obserwacja z rozszerzoną listą elementów o wyższej wartości informacyjnej, ale z mniejszym pokryciem, np. w jednym lub kilku miastach).

Nadal obserwuje się problem porównywalności danych zbieranych przez poszczególne kraje europejskie, który związany jest z brakami w danych, różnym profilem placówek objętych monitoringiem oraz stosowanymi w badaniach metodami. Warto jednak zaznaczyć, że na przestrzeni ostatnich lat nastąpił postęp w zakresie dostępności i jakości danych oraz podejmowane są prace w celu zwiększenia ich rzetelności oraz trafności.

Rekomendowane przez EMCDDA główne miejsca do przeprowadzania rutynowych testów diagnostycznych lub badań to:

• programy niskoprogowe,
• programy wymiany igieł i strzykawek,
• ośrodki leczenia uzależnień (w tym oddziały ambulatoryjne, stacjonarne i psychiatryczne, programy lecznicze obejmujące opiekę psychiatryczną),
• scena uliczna,
• laboratoria zdrowia publicznego,
• inne szpitale i kliniki (w tym pogotowia, izby przyjęć),
• więzienia,
• ośrodki badań HIV.

Monitorowanie chorób zakaźnych wiąże się ściśle z ważnymi kwestiami etycznymi, takimi jak: poufność, zachowanie prywatności badanego, wyrażenie przez niego zgody na badanie, a także poradnictwo przed i po przeprowadzeniu badania.

Zbieranie danych epidemiologicznych odbywa się w krajach Unii Europejskiej dzięki aktywności sieci krajowych punktów kontaktowych REITOX (National Focal Points) oraz przez wyznaczonych ekspertów krajowych. W Polsce podmiotem zajmującym się monitoringiem chorób zakaźnych jest Centrum Informacji o Narkotykach i Narkomanii (Polish National Focal Point), które ściśle współpracuje z Narodowym Instytutem Zdrowia Publicznego – Państwowym Zakładem Higieny NIZP-PZH.

Polski system monitorowania chorób zakaźnych wśród iniekcyjnych użytkowników narkotyków

Ogólnopolskie informacje dotyczące zakażeń wirusem HIV, HCV oraz HBV, a także zachorowań na AIDS powiązanych z iniekcyjnym używaniem narkotyków otrzymywane są dzięki rutynowo prowadzonym testom diagnostycznym, których wyniki nadsyłane są w sprawozdaniach do Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny przez Wojewódzkie Stacje Sanitarno-Epidemiologiczne (SANEPID) w ramach systemu zbiorczego zgłaszania zachorowań na choroby zakaźne. Rutynowy system nadzoru epidemiologicznego nad zakażeniami wirusem HIV oraz zachorowalnością na AIDS, w tym wśród użytkowników narkotyków, został wprowadzony w Polsce w roku 1986. Dane na temat zachorowań na AIDS oraz zakażeń HIV pochodzą ze sprawozdań Mz-56 nadsyłanych przez Wojewódzkie Stacje Sanitarno-Epidemiologiczne w ramach systemu zbiorczego zgłaszania zachorowań na choroby zakaźne. Informacje o zgłoszeniach poszczególnych przypadków są następnie opracowywane przez Zakład Epidemiologii NIZP-PZH. Informacje o zakażeniach HIV i zachorowaniach na AIDS w Polsce dostarczane są przez PZH w postaci miesięcznych zestawień w podziale na województwa. Informacja rozszerzona jest także o statystyki dotyczące zgonów wśród chorych na AIDS oraz podział zarejestrowanych zakażeń ze względu na wiek, płeć badanych oraz grupę ryzyka, do której mogą należeć (w tym stosowanie narkotyków w iniekcjach).

Ponadto NIZP-PZH, na zlecenie Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii, realizuje badania przekrojowe przy użyciu testów biologicznych oraz ankietowania odpowiednio skonstruowanym kwestionariuszem, mającym na celu między innymi analizę podejmowanych zachowań ryzykownych i określenie ich wpływu na szerzenie się infekcji. Obydwa źródła dostarczają szczegółowych informacji o iniekcyjnych użytkownikach narkotyków i stanowią uzupełnienie ogólnego nadzoru nad HIV/AIDS oraz systemu zawiadomień o wirusowym zapaleniu wątroby. Do tej pory zrealizowano trzy badania na temat oszacowania występowania chorób zakaźnych (wirusowe zapalenie wątroby typu C i B, HIV) wśród iniekcyjnych użytkowników narkotyków w roku 2002, 2004 i 2005, uwzględniające różne regiony Polski. Raporty z tych badań dostępne są w Centrum Informacji o Narkotykach i Narkomanii oraz na stronie internetowej Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii.

Sytuacja epidemiologiczna HIV/AIDS w Polsce

Od roku 1986, czyli od momentu wprowadzenia rutynowego systemu nadzoru epidemiologicznego nad HIV/AIDS w Polsce, do końca roku 2006 zarejestrowano 10 555 przypadków zakażeń HIV. Wśród nich 5461 (52%) stanowiły osoby używające narkotyków w iniekcjach, w tym 4090 (75%) mężczyzn oraz 1321 (24%) kobiet (1% – braki danych). W tym samym okresie monitorowania do końca roku 2006 zarejestrowano 1845 przypadków zachorowań na AIDS. Wśród nich 938 (51%) dotyczy osób używających narkotyków drogą iniekcji, w tym 741 (79%) mężczyzn oraz 197 (21%) kobiet.

Od kilku lat obserwuje się tendencję spadkową dotyczącą zakażeń HIV wśród iniekcyjnych użytkowników narkotyków (IDUs). W roku 2005 zanotowano 157 przypadków nowych zakażeń HIV w Polsce wśród iniekcyjnych użytkowników narkotyków, natomiast w roku 2006 – 112 przypadków. Istnieje jednak ryzyko niedoszacowania danych z uwagi na duży procent przypadków zakażeń HIV bez wyszczególnionej drogi zakażenia i tak np. w roku 2006 w przypadku 71% zgłoszonych nowych zakażeń HIV nie podano prawdopodobnej drogi infekcji.

Wykres 1. Liczba nowych zakażeń wirusem HIV, w tym wśród iniekcyjnych użytkowników narkotyków (IDUs) w latach 1999–2006 (wg daty rozpoznania)

Źródło: Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny.

W latach 2003–2006 liczba nowych zachorowań na AIDS spadła z 87 w roku 2003, przez 79 w roku 2004, 73 w roku 2005, do 60 w roku 2006. Brak danych na temat prawdopodobnej drogi transmisji dotyczy 27 przypadków zachorowań na AIDS wśród iniekcyjnych użytkowników narkotyków w roku 2006 (22%).

Wykres 2. Liczba nowych zachorowań na AIDS, w tym wśród iniekcyjnych użytkowników narkotyków (IDUs) w latach 1999–2006 (wg daty rozpoznania)

Źródło: Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny.

Wśród osób dożylnie używających narkotyków zakażonych HIV w roku 2006 odnotowano 85 (76%) mężczyzn oraz 27 (24%) kobiet. Nowo zarejestrowane w roku 2006 zachorowania na AIDS wśród iniekcyjnych użytkowników narkotyków dotyczyły 50 (83%) mężczyzn oraz 10 (17%) kobiet.

Wykres 3. Liczba nowych zakażeń wirusem HIV oraz liczba nowych zachorowań na AIDS wśród iniekcyjnych użytkowników narkotyków w roku 2006 wg płci

Źródło: Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny.

W roku 2006 wśród osób zakażonych HIV poprzez dożylne wstrzykiwanie narkotyków najliczniejszą grupę (47 osób, 42%) stanowiły osoby w wieku 20–29 lat, następnie osoby w przedziale wiekowym 30–39 lat (42 osoby, 37,5%), 40–49 lat (16 osób, 14%), 50–59 lat (4 osoby, 3,5%), 13–19 lat (1 osoba) oraz 2 osoby, których wieku nie określono.

Wśród zgłoszonych w roku 2006 nowych zachorowań na AIDS u osób używających narkotyków dożylnie najliczniejszą grupę (30 osób, 50%) stanowiły osoby w wieku 30–39 lat, następnie osoby w przedziale wiekowym 40–49 lat (14 osób, 23%), 20–29 lat (11 osób, 18%), 50–59 lat (4 osoby, 7%) oraz 1 osoba w przedziale wiekowym 13–19 lat. Zbiorcza prezentacja wyników zamieszczona została na wykresie 4.

W Polsce w latach 2004–2006 obserwuje się systematyczny spadek wskaźnika zakażeń wirusem HIV na 100 tys. mieszkańców wśród iniekcyjnych użytkowników narkotyków. Liczba nowych zakażeń wirusem HIV różni się jednak w poszczególnych województwach.

Wykres 4. Liczba nowych zakażeń wirusem HIV oraz liczba nowych zachorowań na AIDS wśród iniekcyjnych użytkowników narkotyków w roku 2006 wg grupy wiekowej

Źródło: Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny.

Na przestrzeni lat 2004–2006 najwyższe wskaźniki zakażeń odnotowano w województwie dolnośląskim, łódzkim oraz warmińsko-mazurskim. Najmniej przypadków zarejestrowano w województwie świętokrzyskim, lubelskim oraz podkarpackim.

Wskaźniki nowych zachorowań na AIDS wśród iniekcyjnych użytkowników narkotyków w latach 2004–2006 również wskazują na trend spadkowy. Najwyższe wskaźniki zachorowań odnotowuje się w województwie dolnośląskim, kujawsko-pomorskim oraz podlaskim. Najmniej przypadków zarejestrowano w województwie podkarpackim i świętokrzyskim.

W ramach systemu nadzoru epidemiologicznego gromadzone są statystyki dotyczące zgonów osób chorych na AIDS, w tym również iniekcyjnych użytkowników narkotyków. Na przestrzeni lat 1986–2006 zarejestrowano 835 zgonów osób chorych na AIDS, a wśród nich 422 (50,5%) osoby przyjmujące narkotyki drogą iniekcji. Monitoring umieralności iniekcyjnych użytkowników narkotyków chorych na AIDS wskazuje, że zgony dotyczyły 349 (83%) mężczyzn oraz 73 (17%) kobiet. W roku 2006 odnotowano 38 zgonów osób chorych na AIDS, z czego 26 przypadków (68%) dotyczyło iniekcyjnych użytkowników narkotyków. Największa umieralność dotyczyła osób w wieku 30–39 lat (14 osób), następnie w wieku 40–49 lat (7 osób) oraz 5 osób w wieku 20–29 lat.

Podsumowanie

Monitorowanie zjawiska chorób zakaźnych związanych z używaniem narkotyków stanowi ważną inicjatywę, mającą na celu określenie jego skali, rodzaju podejmowanych zachowań ryzykownych oraz rozpowszechnienia zakażeń w badanych grupach. Wyniki monitoringu służą projektowaniu i wdrażaniu skutecznych działań interwencyjnych, leczniczych oraz prof ilaktycznych. Rekomenduje się podejmowanie dalszych prac nad ulepszaniem metodologii gromadzenia danych, poszerzaniem ich zakresu oraz poprawą ich rzetelności i trafności.

Tabela 1. Liczba nowych zakażeń wirusem HIV wśród iniekcyjnych użytkowników narkotyków (IDUs) w latach 2004–2006 (wskaźniki na 100 tys. mieszkańców) (zakażenia rejestrowane wg miejsca zamieszkania)

* Liczba uwzględnia przypadki nieprzyporządkowane do konkretnego województwa.

Źródło: Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny.

Sporządzając niniejszą informację dotyczącą epidemiologii chorób zakaźnych wśród iniekcyjnych użytkowników narkotyków, należy zaznaczyć, iż opiera się ona na danych dostępnych w Centrum Informacji o Narkotykach i Narkomanii. Poszczególne wielkości liczbowe dotyczące roku sprawozdawczego mogą ulegać zmianie z uwagi na opóźnienia występujące w trakcie dostarczania meldunków o zakażeniach i zachorowaniach. Najnowsze dane dotyczące chorób zakaźnych wśród iniekcyjnych użytkowników narkotyków, czyli za rok 2007, zostaną opublikowane przez Centrum Informacji w listopadzie 2008 roku (zgodnie z otrzymanymi od NIZP-PZH meldunkami). Jeszcze w roku 2008 planowane jest rozpoczęcie kolejnego projektu badawczego dotyczącego oszacowania występowania chorób zakaźnych (wirusowe zapalenie wątroby typu C i B, HIV) wśród osób przyjmujących środki odurzające w iniekcji. Projekt badawczy będzie realizowany przez Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny na zlecenie Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii.

Tabela 2. Liczba nowych zachorowań na AIDS wśród iniekcyjnych użytkowników narkotyków (IDUs) w latach 2004–2006 (wskaźniki na 100 tys. mieszkańców) (zakażenia rejestrowane wg miejsca zamieszkania)

* Liczba uwzględnia przypadki nieprzyporządkowane do konkretnego województwa.

Źródło: Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny.

Bibliografia

1. Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii [dostęp 29.09.2008]:
   • EMCDDA, Sprawozdanie roczne 2007. Stan problemu narkotykowego w Europie, Urząd Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich, Luksemburg 2007.
   • EMCDDA, Protocol for the implementation of the EMCDDA key Indicator Drug Related Infectious Diseases (DRID), 2006.
2. Krajowe Centrum ds. AIDS, Sytuacja epidemiologiczna HIV/AIDS w 2006 roku, „Kontra. Biuletyn Informacyjny Krajowego Centrum ds. AIDS” nr 1(31)/2007. [11.09.2007].
3. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny [dostęp 29.09.2008].
4. 2007 National Report (2006 data) to the EMCDDA by the Reitox National Focal Point Poland. New Development, Trends and In-depth information on selected issues. Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii – National Bureau for Drug Prevention, Warsaw, Poland.