Ambulatoryjne leczenie uzależnień jako reakcja sądu na przestępstwo

W życiu codziennym niejednokrotnie słyszymy o sytuacjach, w których sprawca czynu zabronionego popełnia przestępstwo¹Zgodnie z art. 1 kodeksu karnego, odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma. Ponadto nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu., znajdując się w stanie nietrzeźwości lub po wpływem środka odurzającego lub psychoaktywnego. Okoliczność ta nie jest obojętna dla odpowiedzialności karnej oskarżonego, albowiem znajdowanie się sprawcy w chwili popełnienia czynu zabronionego w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego lub psychoaktywnego może stanowić jedno ze znamion czynu zabronionego warunkującego odpowiedzialność karną.

Przykładowo, zgodnie z art. 178a § 1 k.k. odpowiedzialność karną ponosi ten, kto znajdując się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, prowadzi pojazd mechaniczny w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym. Z drugiej strony znajdowanie się sprawcy przestępstwa w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego może mieć również wpływ na decyzję sądu w przedmiocie odpowiedniej reakcji na popełnione przestępstwo. Warto podkreślić, że właściwej reakcji sądu, o której mowa powyżej, nie należy utożsamiać z uznaniem, że sprawca popełnił lub nie popełnił przestępstwa, ponieważ nie ma to bezpośredniego wpływu na ocenę, czy sprawca wypełnił znamiona czynu zabronionego. Każdorazowo kluczowe są okoliczności danego stanu faktycznego oraz zebrany w sprawie materiał dowodowy. Przykładowo, zgodnie z treścią art. 207 § 1 k.k. kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Mając na uwadze treść tego przepisu, podkreślić należy, że dla oceny, czy oskarżony dopuścił się przestępstwa znęcania się nad członkami swojej rodziny nie ma znaczenia, czy znajdował się on wówczas pod wpływem alkoholu lub środka odurzającego lub substancji psychotropowej. Okoliczność ta ma jednak znaczenie przy wymiarze kary lub zastosowaniu środka zabezpieczającego wobec takiej osoby.

Należy również zwrócić uwagę, że zgodnie z art. 62 Ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (dalej: ustawa)²Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii, Dz.U. z 2023 r. poz. 1939., kto posiada środki odurzające lub substancje psychotropowe, podlega odpowiedzialności karnej. Zasadniczo przepisy przewidują karę pozbawienia wolności do lat 3. Jeżeli mamy do czynienia ze znaczną ilością środków odurzających lub substancji psychotropowych, wówczas sprawca podlega wyższej karze, tj. karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. W sytuacji mniejszej wagi sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku³Szerzej na temat odpowiedzialności karnej z art. 62 ustawy w artykule K. Syroki-Marczewskiej, Narkotyki – odpowiedzialność karna, https://siu.praesterno.pl/artykul/703#fnote_1.

W niniejszym artykule zostaną przedstawione sytuacje, w których sąd rozpoznający sprawę karną orzeka lub może orzec obowiązek poddania się przez oskarżonego ambulatoryjnemu leczeniu uzależnień.

Warunki orzeczenia obowiązku poddania się ambulatoryjnemu leczeniu uzależnień

Jak już wspomniano, zdarzają się sytuacje, w których sprawca czynu zabronionego popełnia przestępstwo w stanie nietrzeźwości lub po wpływem środka odurzającego lub psychoaktywnego. Podkreślić należy, że warunkiem orzeczenia obowiązku poddania się przez oskarżonego ambulatoryjnemu leczeniu uzależnień jest ustalenie w toku postępowania karnego, że oskarżony jest osobą uzależnioną od alkoholu lub środków odurzających lub substancji psychoaktywnych. Do poczynienia takich ustaleń niezbędne jest posiadanie wiadomości specjalnych, czyli okoliczności przekraczających poziom wiedzy człowieka wykształconego o odpowiednim doświadczeniu życiowym. Warto podkreślić, że sąd takimi wiadomościami specjalnymi co do zasady nie dysponuje, dlatego w przepisach prawa została wprowadzona instytucja biegłego. Zgodnie z treścią art. 193 § 1 k.p.k., jeżeli stwierdzenie okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy wymaga wiadomości specjalnych, zasięga się opinii biegłego albo biegłych. W orzecznictwie podkreślono, jeśli zachodzą te okoliczności (okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy), wówczas powołanie biegłego jest obowiązkiem sądu, nawet gdy sąd dysponuje wiedzą specjalną⁴II KK 333/06, OSNwSK 2007, Nr 1, poz. 1070; wyr. SN z 14.11.2008 r., V KK 137/08, Biul. PK 2009, Nr 1, poz. 45.. Żeby lepiej zobrazować wymóg posiadania wiadomości specjalnych, odwołam się do przestępstwa spowodowania wypadku drogowego, o którym mowa w art. 177 § 1 k.k. – odpowiedzialność karną ponosi ten kto, naruszając, chociażby nieumyślnie, zasady bezpieczeństwa w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, powoduje nieumyślnie wypadek, w którym inna osoba odniosła obrażenia ciała określone w art. 157 § 1 k.k. Zatem do wiadomości specjalnych można zaliczyć m.in. charakter i stopień uszkodzenia ciała; określenie stanu technicznego pojazdu; ocena kwalifikacji kierowcy i wyboru przezeń najbardziej odpowiedniego manewru⁵P. Hofmański, KPK. Komentarz, t. 1, 2011, s. 1100-1104 i cyt. tam literatura.. W przypadku innych przestępstw rolą biegłego może być ocena psychologiczna silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami⁶Ibidem..

Szczególnym rodzajem opinii biegłego jest opinia sądowo-psychiatryczna, sądowo-psychologiczna oraz opinia sądowo-psychiatryczno-psychologiczna. Stosownie do treści art. 202 § 1 k.p.k. w celu wydania opinii o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, powołuje co najmniej dwóch biegłych lekarzy psychiatrów. Przepis art. 202 § 2 k.p.k. stanowi natomiast, że na wniosek psychiatrów do udziału w wydaniu opinii powołuje się ponadto biegłego lub biegłych innych specjalności. Opinia biegłych powinna zawierać stwierdzenia dotyczące zarówno poczytalności oskarżonego w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu, jak i jego aktualnego stanu zdrowia psychicznego, a zwłaszcza wskazanie, czy stan ten pozwala oskarżonemu na udział w postępowaniu i na prowadzenie obrony w sposób samodzielny i rozsądny, a w razie potrzeby także stwierdzenia co do okoliczności wymienionych w art. 93b Kodeksu karnego⁷Zgodnie z treścią art. 93b kodeksu karnego sąd może orzec środek zabezpieczający, gdy jest to konieczne, aby zapobiec ponownemu popełnieniu przez sprawcę czynu zabronionego, a inne środki prawne określone w tym kodeksie lub orzeczone na podstawie innych ustaw nie są wystarczające. Sąd uchyla środek zabezpieczający, gdy dalsze jego stosowanie nie jest już konieczne. Ponadto środek zabezpieczający i sposób jego wykonywania powinien być odpowiedni do stopnia społecznej szkodliwości czynu zabronionego, który sprawca może popełnić, oraz prawdopodobieństwa jego popełnienia, a także uwzględniać potrzeby i postępy w terapii lub terapii uzależnień. Sąd może zmienić orzeczony wobec sprawcy środek zabezpieczający lub sposób jego wykonywania, jeżeli poprzednio orzeczony środek stał się nieodpowiedni lub jego wykonywanie nie jest możliwe..

Dopuszczając dowód z opinii biegłych psychiatrów oraz psychologa, prokurator lub sąd zwraca się do biegłych o wypowiedzenie się w trzech zasadniczych kwestiach:

• Czy poczytalność oskarżonego, w chwili zarzucanego mu czynu budzi czy też nie budzi wątpliwości, a w szczególności czy u oskarżonego występuje choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe lub inne zakłócenie czynności psychicznych, z powodu których nie mógł w chwili czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem lub które ograniczałyby w znacznym stopniu jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem (art. 31 k.k.)?
• Czy poczytalność oskarżonego w chwili obecnej budzi czy też nie budzi wątpliwości (w przypadku, jeżeli poczytalność budzi wątpliwości – czy jest ograniczona i w jakim stopniu)?
• Czy stan zdrowia psychicznego oskarżonego pozwala mu na prowadzenie obrony w sposób samodzielny i rozsądny?

Udzielając odpowiedzi na powyższe pytania, biegli mogą m.in. wskazać, że poczytalność oskarżonego nie budzi wątpliwości, jednakże z uwagi na rozpoznane uzależnienie od alkoholu lub środków odurzających zalecane jest podjęcie przez oskarżonego terapii uzależnień w warunkach ambulatoryjnych. Wówczas sąd może orzec taki środek jako jeden z elementów wymiaru kary.

Jeżeli jednak biegli uznają, że oskarżony nie mógł w chwili czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem w stopniu znacznym, to wówczas terapia uzależnień może zostać orzeczona jako środek zabezpieczający, o czym będzie mowa bardziej szczegółowo w dalszej części opracowania.

Ambulatoryjne leczenie uzależnień jako obowiązek orzekany wobec oskarżonego, w stosunku do którego zawieszono wykonanie kary pozbawienia wolności

Zgodnie z treścią art. 69 § 1 i 2 k.k. sąd może warunkowo zawiesić wykonanie kary pozbawienia wolności orzeczonej w wymiarze nieprzekraczającym roku, jeżeli sprawca w czasie popełnienia przestępstwa nie był skazany na karę pozbawienia wolności i jest to wystarczające dla osiągnięcia wobec niego celów kary, a w szczególności zapobieżenia powrotowi do przestępstwa. Zawieszając wykonanie kary, sąd bierze pod uwagę przede wszystkim postawę sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste, dotychczasowy sposób życia oraz zachowanie się po popełnieniu przestępstwa. Stosownie do treści art. 70 § 1 k.k., zawieszenie wykonania kary następuje na okres próby, który wynosi od roku do 3 lat i biegnie od uprawomocnienia się wyroku. W wypadku zawieszenia wykonania kary wobec sprawcy młodocianego oraz sprawcy, który popełnił przestępstwo z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej, okres próby wynosi od 2 do 5 lat. Zawieszając wykonanie kary, sąd zobowiązuje, a jeżeli orzeka środek karny, może zobowiązać skazanego m.in. do poddania się terapii uzależnień (art. 72 § 1 pkt 6 k.k.). Warunkiem orzeczenia zobowiązania do poddania się terapii uzależnień, to jest obowiązku przewidzianego w art. 72 § 1 pkt 6 k.k., jest zgoda skazanego na tego typu terapię (art. 74 § 1 k.k.)⁸Postanowienie Sądu Najwyższego − Izba Karna z dnia 10 stycznia 2019 r., II KK 160/18, Legalis nr 1872506.. Przepis art. 74 § 1 k.k. przewiduje bowiem, iż czas i sposób wykonania nałożonych obowiązków, wymienionych w art. 72 k.k. sąd określa po wysłuchaniu skazanego, nałożenie zaś obowiązku wymienionego w art. 72 § 1 pkt 6 k.k. wymaga nadto jego zgody. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego zgoda może też być wyrażona w piśmie procesowym złożonym przez oskarżonego lub jego obrońcę⁹Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 7 września 2017 r., IV KK 270/17, Legalis nr 1675396..

Ambulatoryjne leczenie uzależnień jako środek zabezpieczający

Zgodnie z treścią art. 93c k.k. środki zabezpieczające można orzec wobec sprawcy:

1. co do którego umorzono postępowanie o czyn zabroniony popełniony w stanie niepoczytalności określonej w art. 31 § 1 k.k.;
2. w razie skazania za przestępstwo popełnione w stanie ograniczonej poczytalności określonej w art. 31 § 2 k.k.;
3. w razie skazania za przestępstwo określone w art. 148, art. 156, art. 197, art. 198, art. 199 § 2 lub art. 200 § 1, 3 lub 4, popełnione w związku z zaburzeniem preferencji seksualnych;
4. w razie skazania na karę pozbawienia wolności bez warunkowego jej zawieszenia za umyślne przestępstwo określone w rozdziale XIX, XXIII, XXV lub XXVI, popełnione w związku z zaburzeniem osobowości o takim charakterze lub nasileniu, że zachodzi co najmniej wysokie prawdopodobieństwo popełnienia czynu zabronionego z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia;
5. w razie skazania za przestępstwo popełnione w związku z uzależnieniem od alkoholu, środka odurzającego lub innego podobnie działającego środka.

Instytucja środków zabezpieczających została wprowadzona do polskiego ustawodawstwa karnego przez kodeks karny z 1932 roku. Od tego czasu kształt omawianej instytucji uległ istotnym zmianom.

Stosownie do treści art. 93b § 1 i 3 k.k. sąd może orzec środek zabezpieczający, gdy jest to konieczne, aby zapobiec ponownemu popełnieniu przez sprawcę czynu zabronionego, a inne środki prawne określone w tym kodeksie lub orzeczone na podstawie innych ustaw nie są wystarczające. Zatem środki zabezpieczające, obok kar i środków karnych, stanowią instytucję prawa karnego stosowaną wobec sprawców czynów zabronionych. Z uwagi na fakt, że kodeks karny nie wprowadza definicji legalnej tego pojęcia, należy odwołać się do literatury przedmiotu. Jej analiza pozwala przyjąć, że „środki zabezpieczające” rozumiane są głównie jako środki ochrony społeczeństwa przed sprawcami niebezpiecznymi w związku z możliwością ponownego popełnienia przez nich przestępstwa¹⁰Zob. między innymi K. Krajewski, Pojęcie i istota środków zabezpieczających [w:] System Prawa Karnego, t. 7. Środki zabezpieczające, red. L. Paprzycki,Warszawa 2012, s. 4 n.; S. Lelental [w:] H. Popławski, S. Lelental, Zarys prawa karnego wykonawczego, Gdańsk 1973, s. 149; S. Śliwiński, Prawo karne materialne. Część ogólna, Warszawa 1946, s. 431; M. Niewiadomska-Krawczyk, Ewolucja środków zabezpieczających w polskim prawie karnym, Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego. Tom L, AUWr no 3897 Wrocław 2018.. Służą one zabezpieczeniu społeczeństwa przed zagrożeniem porządku prawnego, powodowanym przez sprawcę¹¹M.R. Tużnik, Lecznicze środki zabezpieczające w kodeksie karnym skarbowym, Ius Novum 2/2022. Akcent położony jest na społeczne niebezpieczeństwo sprawcy, a nie popełniony przez niego czyn.

Środek zabezpieczający i sposób jego wykonywania powinien być odpowiedni do stopnia społecznej szkodliwości czynu zabronionego (przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu sąd bierze pod uwagę rodzaj i charakter naruszonego lub zagrożonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia), który sprawca może popełnić, oraz prawdopodobieństwa jego popełnienia, a także uwzględniać potrzeby i postępy w terapii lub terapii uzależnień. Warto zwrócić uwagę, że sąd może zmienić orzeczony wobec sprawcy środek zabezpieczający lub sposób jego wykonywania, jeżeli poprzednio orzeczony środek stał się nieodpowiedni lub jego wykonywanie nie jest możliwe. Przepis art. 93d § 1 k.k. stanowi, że czasu stosowania środka zabezpieczającego nie określa się z góry, co oznacza, że okres stosowania środka zabezpieczającego w postaci terapii uzależnień jest uzależniony od postępów w terapii. Zgodnie natomiast z treścią art. 93b § 2 k.k. sąd uchyla środek zabezpieczający, gdy dalsze jego stosowanie nie jest już konieczne. Przepis art. 93f § 2 k.k. nakłada na osobę, wobec której zastosowano środek zabezpieczający w postaci terapii uzależnień obowiązek stawiennictwa we wskazanej przez sąd placówce leczenia odwykowego w terminach wyznaczonych przez lekarza i poddania się leczeniu uzależnienia od alkoholu, środka odurzającego lub innego podobnie działającego środka.

Z treści przepisów wynika, że terapię uzależnień prowadzi lekarz, a sąd nie decyduje o sposobie prowadzenia terapii. Wybór metody terapii uzależnień następuje wedle swobodnego uznania osoby, która ją prowadzi w oparciu o stan zdrowia i wiedzę medyczną. Zgodnie z treścią art. 201 § 2b k.k.w. w wypadku skierowania sprawcy na terapię lub terapię uzależnień sąd przesyła odpis orzeczenia kierownikowi podmiotu leczniczego. Terapia uzależnień wykonywana jest w podmiotach leczniczych, udzielających świadczeń zdrowotnych w zakresie leczenia uzależnień (placówki leczenia odwykowego) i jest realizowana w warunkach ambulatoryjnych. Zgodnie z treścią art. 201 § 5 pkt 2 k.k.w. wykazy podmiotów leczniczych przeznaczonych do wykonywania terapii uzależnień w zakresie działalności stacjonarnej wobec sprawców określonych w art. 93c k.k. są ogłaszane przez ministra właściwego do spraw zdrowia w drodze obwieszczenia publikowanego w Dzienniku Urzędowym RP „Monitor Polski”.

Przepisy regulujące stosowanie środków zabezpieczających, nie wymagają uzyskania zgody sprawcy na poddanie się leczeniu odwykowemu. Jak jednak słusznie wskazuje się w doktrynie, bez zgody sprawcy i chęci współpracy z personelem medycznym czy terapeutami nie jest możliwe uzyskanie pozytywnego rezultatu. Dlatego okolicznością, którą sąd powinien brać pod uwagę przy orzekaniu tego środka zabezpieczającego, jest ustalenie, czy leczenie odwykowe rokuje jakiekolwiek powodzenie i czy sprawca wykazuje wolę leczenia się¹²R. A. Stefański (red.), Kodeks karny. Komentarz, wyd. 7, 2025, Komentarz do art. 93f k.k..

Podjęcie przez sąd decyzji w przedmiocie orzeczenia wobec sprawcy terapii lub terapii uzależnień wymaga zbadania okoliczności danej sprawy oraz jak już wspomniano wiadomości specjalnych. W tym celu sąd zasięga opinii biegłych, co ma pozwolić na zastosowanie odpowiednich środków względem sprawy. Stosownie do treści art. 354a § 1 k.p.k. przed orzeczeniem środka zabezpieczającego, w tym poddania sprawcy terapii uzależnień, sąd wysłuchuje:

1. biegłego psychologa;
2. w sprawach osób niepoczytalnych, o ograniczonej poczytalności lub z zaburzeniami osobowości albo gdy sąd uzna to za wskazane − biegłych lekarzy psychiatrów;
3. w sprawach osób z zaburzeniami preferencji seksualnych − biegłych wskazanych w pkt 1 i 2 oraz biegłego lekarza seksuologa lub biegłego psychologa seksuologa.

W sprawach osób uzależnionych można również wysłuchać biegłego w przedmiocie uzależnienia (np. od alkoholu czy środków odurzających).

Przepis art. 354a § 2 k.p.k. stanowi, że jeżeli sprawca, wobec którego istnieją podstawy do orzeczenia terapii lub terapii uzależnień, wyraża zgodę na taką terapię lub terapię uzależnień, nie ma konieczności wysłuchania biegłego psychologa, lekarzy psychiatrów lub biegłego w przedmiocie uzależnienia. Sąd może jednak, jeżeli uzna to za wskazane, wysłuchać jednego lub więcej biegłych wskazanych w tym przepisie. Należy w tym kontekście podkreślić, że sąd, podejmując decyzję w tym zakresie, kieruje się okolicznościami danej sprawy.

W orzecznictwie podkreśla się, że dla zastosowania środka zabezpieczającego konieczne jest zatem nie tylko wykazanie, że sprawca jest uzależniony od tych środków (alkoholu, narkotyków), ale przede wszystkim wystąpienie związku między jego uzależnieniem a popełnieniem czynu zabronionego. Sąd powinien zatem przed wydaniem rozstrzygnięcia o zastosowaniu środka zabezpieczającego wysłuchać psychologa, względnie lekarzy psychiatrów. Nie jest wystarczające w tej materii złożenie wyłącznie na piśmie opinii przez biegłych, którzy powinni złożyć także opinię ustną przed sądem. Zaniechanie uzupełniającego, ustnego przesłuchania biegłych w sytuacji, gdy wskazani biegli złożyli znacząco różniące się między sobą wnioski dotyczące samego uzależnienia np. od alkoholu czy środków psychoaktywnych oskarżonego, a także wskazań co jego ewentualnej terapii, stanowi uchybienie, a tym samym rzutuje na wydane rozstrzygnięcie o poddaniu oskarżonego terapii w placówce leczenia odwykowego. W ocenie Sądu Najwyższego odstąpienie od obowiązku wysłuchania biegłych możliwe jest wyłącznie wtedy, gdy sprawca, co do którego istnieją podstawy do orzeczenia terapii lub terapii uzależnień, wyraża na to zgodę¹³Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 25 maja 2023 r., II KK 621/22, Legalis nr 2950427.. W innym orzeczeniu Sąd Najwyższy wskazał, że skoro sąd rozpoznający sprawę dostrzegał potrzebę orzeczenia wobec oskarżonego środków zabezpieczających, to brak było podstaw do orzeczenia wyrokiem nakazowym wydanym na posiedzeniu bez udziału stron środków zabezpieczających w postaci terapii oraz terapii uzależnień¹⁴Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 22 czerwca 2023 r., IV KK 127/23, Legalis nr 2952788.. W konsekwencji doszło bowiem do naruszenia art. 354a § 1 i 2 k.p.k. z powodu orzeczenia środków zabezpieczających bez wysłuchania biegłego psychologa i biegłych psychiatrów, jak i bez uzyskania od oskarżonej zgody na zastosowanie wspomnianych środków¹⁵Ibidem..

Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii

Analizując tematykę środków zabezpieczających, warto zwrócić uwagę, że szczególne rozwiązania prawne przewidziane zostały w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii. Zgodnie bowiem z treścią art. 74 ww. ustawy w zakresie uregulowanym w rozdziale 7 nie stosuje się środków zabezpieczających określonych w art. 93a § 1 pkt 1-3 Kodeksu karnego (czyli: elektronicznej kontroli miejsca pobytu, terapii oraz terapii uzależnień) w odniesieniu do sprawców, o których mowa w art. 93c pkt 5 Kodeksu karnego, tj. w razie skazania za przestępstwo popełnione w związku z uzależnieniem od alkoholu, środka odurzającego lub innego podobnie działającego środka.

Zgodnie z treścią art. 70a ustawy, jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie, że sprawca jest osobą uzależnioną lub używającą szkodliwie substancji psychoaktywnej, sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, zarządza zebranie informacji na temat używania przez oskarżonego środków odurzających, substancji psychotropowych, nowych substancji psychoaktywnych lub środków zastępczych. Zebranie informacji, o których mowa powyżej należy do kompetencji osób, które na zasadach wskazanych w ustawie uzyskały certyfikat specjalisty psychoterapii uzależnień.

Przepis art. 71 ustawy stanowi natomiast, że w razie skazania osoby uzależnionej za przestępstwo pozostające w związku z używaniem środka odurzającego, substancji psychotropowej lub nowej substancji psychoaktywnej na karę pozbawienia wolności, której wykonanie warunkowo zawieszono, sąd zobowiązuje skazanego do poddania się leczeniu lub rehabilitacji w podmiocie leczniczym w rozumieniu przepisów o działalności leczniczej i oddaje go pod dozór wyznaczonej osoby, instytucji lub stowarzyszenia. Ponadto sąd może zarządzić wykonanie zawieszonej kary pozbawienia wolności, jeżeli skazany w okresie próby uchyla się od obowiązku, o którym mowa powyżej, albo dopuszcza się rażącego naruszenia regulaminu zakładu, do którego został skierowany. W razie skazania osoby uzależnionej na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania, sąd może orzec umieszczenie sprawcy przed wykonaniem kary w odpowiednim podmiocie leczniczym. Czasu pobytu w podmiocie leczniczym nie określa się z góry, nie może on jednak być dłuższy niż 2 lata. O zwolnieniu z podmiotu leczniczego rozstrzyga sąd na podstawie wyników leczenia lub rehabilitacji. Jeżeli skazany nie poddaje się leczeniu lub rehabilitacji albo dopuszcza się rażącego naruszenia regulaminu podmiotu leczniczego, zwolnienie może nastąpić także na wniosek podmiotu leczniczego. Warto wyjaśnić, że sąd rozstrzyga po zakończeniu leczenia lub rehabilitacji, czy orzeczoną karę pozbawienia wolności należy wykonać.

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 grudnia 2006 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu postępowania w przedmiocie leczenia lub rehabilitacji osób uzależnionych, skazanych za przestępstwa pozostające w związku z używaniem środków odurzających lub substancji psychotropowych zawiera szczegółowe informacje w tym zakresie¹⁶Dz.U. 2006 nr 239 poz. 1738. (dalej: rozporządzenie). Leczenie lub rehabilitacja osób uzależnionych, skazanych za przestępstwo pozostające w związku z używaniem środków odurzających lub substancji psychotropowych na karę pozbawienia wolności, której wykonanie warunkowo zawieszono, mogą być prowadzone w systemie ambulatoryjnym lub stacjonarnym. Zgodnie z treścią § 7 rozporządzenia, jeżeli osoba uzależniona uchyla się od obowiązku leczenia lub rehabilitacji albo dopuszcza się rażącego naruszenia regulaminu zakładu, kierownik zakładu wypisuje skazanego z zakładu, o czym zawiadamia niezwłocznie sąd oraz osoby, instytucję lub stowarzyszenie, pod których dozór został oddany skazany.

W trakcie leczenia lub rehabilitacji osób uzależnionych kierownik zakładu:

1. zawiadamia sąd oraz osobę, instytucję lub stowarzyszenie, pod których dozór oddany został skazany, o podjęciu leczenia lub rehabilitacji;
2. zwraca się do sądu o nadesłanie materiałów z akt sprawy, niezbędnych do prowadzenia leczenia lub rehabilitacji, obejmujących odpisy orzeczeń, opinii lekarskich oraz psychologicznych;
3. informuje sąd, nie rzadziej niż co 6 miesięcy, o postępach w leczeniu lub rehabilitacji, w trybie zapewniającym zachowanie poufności i ochrony danych osobowych;
4. informuje sąd, nie rzadziej niż co 6 miesięcy, o przebiegu współpracy z osobą, instytucją lub stowarzyszeniem, pod których dozór sąd oddał skazanego;
5. zawiadamia sąd oraz osobę, instytucję lub stowarzyszenie, pod których dozór został oddany skazany, o każdym przeniesieniu skazanego do innego zakładu;
6. przekazuje sądowi oraz osobie, instytucji lub stowarzyszeniu, pod których dozór został oddany skazany, informację o zakończeniu leczenia lub rehabilitacji, a sądowi dodatkowo opinię o wynikach leczenia lub rehabilitacji po zakończeniu leczenia lub rehabilitacji, w trybie zapewniającym zachowanie poufności i ochrony danych osobowych.

Zawieszenie postępowania do czasu zakończenia leczenia, rehabilitacji lub udziału w programie edukacyjno-profilaktycznym

Polskie przepisy prawa zawierają regulacje, które mogą niejako zachęcić sprawcę do podjęcia leczenia. Przykładem jest art. 72 ustawy, który stanowi, że jeżeli osoba uzależniona lub używająca szkodliwie substancji psychoaktywnej, której zarzucono popełnienie przestępstwa pozostającego w związku z używaniem środka odurzającego, substancji psychotropowej lub nowej substancji psychoaktywnej, zagrożonego karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 5 lat, podda się leczeniu, rehabilitacji lub udziałowi w programie edukacyjno-profilaktycznym prowadzonym przez podmiot leczniczy lub inny podmiot działający w ochronie zdrowia, prokurator może zawiesić postępowanie do czasu zakończenia leczenia, rehabilitacji lub udziału w programie. Po podjęciu postępowania prokurator, uwzględniając wyniki leczenia, rehabilitacji lub udziału w programie edukacyjno-profilaktycznym, postanawia o dalszym prowadzeniu postępowania albo występuje do sądu z wnioskiem o warunkowe umorzenie postępowania. W tym przypadku warunkowe umorzenie postępowania można także zastosować wobec sprawcy przestępstwa zagrożonego karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności. Zastosowaniu warunkowego umorzenia postępowania nie stoi na przeszkodzie uprzednia karalność sprawcy. Przepisy te stosuje się odpowiednio w postępowaniu sądowym do chwili zamknięcia przewodu sądowego.

Przerwa w wykonywaniu kary w celu podjęcia leczenia lub rehabilitacji

Kolejnym przykładem zachęty do podjęcia leczenia jest art. 73a ustawy, który przewiduje możliwość przerwy w wykonywaniu kary. Jeżeli przemawiają za tym względy lecznicze i wychowawcze, skazanemu uzależnionemu od środków odurzających, substancji psychotropowych lub nowych substancji psychoaktywnych, odbywającemu karę pozbawienia wolności za przestępstwo popełnione w związku z używaniem takich środków lub substancji można udzielić przerwy w wykonaniu kary pozbawienia wolności, o której mowa w art. 153 § 1 Kodeksu karnego wykonawczego, w celu podjęcia leczenia lub rehabilitacji. Udzielenie przerwy wymaga jednak spełnienia określonych prawem warunków.

Warunkiem udzielenia przerwy jest wykazanie przez skazanego, że ma zagwarantowane miejsce leczenia lub rehabilitacji w odpowiednim podmiocie leczniczym odpowiadającym jego potrzebom terapeutycznym. Sąd penitencjarny odmawia udzielenia przerwy w wykonaniu kary pozbawienia wolności za przestępstwo popełnione w związku z używaniem środków odurzających, substancji psychotropowych lub nowych substancji psychoaktywnych, jeżeli skazany nie wyraził wcześniej zgody na objęcie go stosownym leczeniem lub rehabilitacją, o których mowa w art. 117 Kodeksu karnego wykonawczego. Ponadto udzielenie przerwy w wykonywaniu kary pozbawienia wolności jest dopuszczalne, jeżeli skazanemu do końca odbycia kary pozbawienia wolności pozostało nie więcej niż 2 lata.

Sąd penitencjarny, po zakończeniu leczenia lub rehabilitacji i uwzględniając ich wyniki, zarządza dalsze wykonywanie kary pozbawienia wolności albo warunkowo zwalnia skazanego z odbycia reszty kary pozbawienia wolności, niezależnie od tego, czy są spełnione przesłanki, o których mowa w art. 78 Kodeksu karnego.

Podsumowanie

Bez wątpienia ocena prawna każdej sytuacji powinna być dokonywana indywidualnie na podstawie stanu faktycznego i zebranego materiału dowodowego. Celem niniejszego artykułu było przybliżenie tematyki ambulatoryjnego leczenia uzależnień jako reakcji sądu na przestępstwo. Dzięki analizie wielu przepisów prawa widoczna jest wielopłaszczyznowość opisywanego zagadnienia. A większa świadomość prawna umożliwia lepsze zrozumienie meandrów prawa w omawianym zakresie.

Artykuł ukazał się w numerze 111 (3/2025) kwartalnika „Serwis Informacyjny UZALEŻNIENIA”.